लखीचंद जैन
सवाई माधोपूर, डिसेंबर 2007
सवाई माधोपूर, डिसेंबर 2007
पूर्व राजस्थानातील सवाई माधोपूर-टौंकच्या आसपासच्या गाव-खेडयांमध्ये जावून तिथले मांडणा पुन्हा एकदा बघायचे मनात होते. फार वर्षांपपूर्वी इथले मांडणा मी बघितले होते. त्यांचा अभ्यासही केला होता. शोधाभ्यासाचा एक भाग म्हणूनही आताच्या मांडण्याविषयी माझ्या मनात थोडी उत्सुकता होती.
मुंबईतल्या बी डी सोमाणी इन्स्टिट्यूट ऑफ फॅशन टेक्नॉलॉजीच्या विद्यार्थ्यांसोबत पहाटे-पहाटे रणथंबोरच्या नॅशनल पार्कची मॉर्निंग टायगर सफारी उरकून भाडयाच्या जीपने मी आणि जयेश आम्ही दोघं टौंक जिल्ह्यातील अलिगढला पोहोचलो. तिथून बनेठा (उनियरा तहसील, जि. टौंक) च्या राधेश्याम मीणा या आदिवासी मित्राला सोबतीला घेऊन आमचा पुढचा प्रवास सुरू झाला. सवाई माधोपूर ते अलिगढच्या सडक मार्गावर मातीच्या कच्च्या घरांच्या भिंती आणि झोपडयांवर मांडण्यांचे मोर नजरेस पडत होते.
मुंबईतल्या बी डी सोमाणी इन्स्टिट्यूट ऑफ फॅशन टेक्नॉलॉजीच्या विद्यार्थ्यांसोबत पहाटे-पहाटे रणथंबोरच्या नॅशनल पार्कची मॉर्निंग टायगर सफारी उरकून भाडयाच्या जीपने मी आणि जयेश आम्ही दोघं टौंक जिल्ह्यातील अलिगढला पोहोचलो. तिथून बनेठा (उनियरा तहसील, जि. टौंक) च्या राधेश्याम मीणा या आदिवासी मित्राला सोबतीला घेऊन आमचा पुढचा प्रवास सुरू झाला. सवाई माधोपूर ते अलिगढच्या सडक मार्गावर मातीच्या कच्च्या घरांच्या भिंती आणि झोपडयांवर मांडण्यांचे मोर नजरेस पडत होते.
राजस्थानातील मीणा या आदिवासी जमातीच्या मातीच्या कच्च्या घरांवर असंख्य वल्लरी प्रधान मांडणे मांडलेले बघायला मिळतात. मध्य प्रदेशाच्या पहाडी भागात आणि पूर्व राजस्थानातील सवाई माधोपूर - टौंकसह करौली आणि डौसा जिल्ह्यात मीना या आदीवासींचं मोठया प्रमाणात वास्तव्य आहे. टौंक ते सवाई माधोपूरच्या दिशेनं असलेल्या शे-दोनशेपासून ते हजार-बाराशे लोकवस्ती असलेल्या अनेक छोटया-छोटया गावांमध्ये आम्ही गेलो. अजूनही इथं वीज, पिण्याचे पाणी, रस्ते यासारख्या साध्या सोयी-सुविधा पोहोचलेल्या नाहीत. . वेडीवाकडी वळणं घेत ओबड-धोबड कच्चे रस्ते मागे टाकत आमची जीप पुढे जात होती. फुफाटयाची वावटळ मागे होती. अंगावरचे कपडे, जीपच्या टप-सीट्सवर पिवळया माती-धुळीचा इंचभर थर साचला होता. प्रत्येक गावात जे बघायला मिळत होतं त्यातून मिळणा-या आनंदापुढे या प्रवासाची दगदग माझ्यासाठी नगण्य होती.
या खेडयांमध्ये पोहोचलो तेव्हा सूर्य डोक्यावर आलेला होता. दुपारची वेळ. बहुतेक खेडी निर्जन. कुठेकुठे ओसरी आणि अंगणात खाटेवर मोठ-मोठया घुंघट घेतलेल्या म्हाता-या स्त्रिया ऊन खात बसलेल्या. त्यांचे निस्तेज डोळे बरंच काही सांगत होते. दुपारच्या फावल्या वेळेत पन्नाशी गाठलेल्या राजस्थानी स्त्रियां सामुहिकपणे कापडावर सुई-दो-यानं नक्षीकाम करतांना दिसल्या. घरांच्या छतांवर, गल्ल्यांमध्ये मोर-लांडोर इकडून तिकडे बागडत होते. शेती हा इथला मुख्य व्यवसाय असल्यानं तरूण पुरूष आणि स्त्रिया शेताकडे गेलेल्या. नवी पिढी शहराच्या दिशेनं वळली असल्याने ही खेडी पार ओस पडलेली.
आम्ही ज्या-ज्या खेडयांमध्ये पोहोचलो. तिथे मीणा या आदिवासींची वस्ती मोठी होती. अनोळखी व्यक्तिनं मीना जमातीच्या गाव-खेडयात पाऊल ठेवणं मोठया जोखमीचं आहे, हे सवाई माधोपूरहून निघतांना अनेकांनी सांगितलं होतं. एक अर्थाने राधेश्यामची सोबत माझ्यासाठी जणू सुरक्षाकवच होतं, तो स्वत: याच मीणा जमातीचा, शिवाय त्याचे अनेक नातेवाईकही या भागात होते.
शेण-मातीचं लिंपण केलेल्या मातीच्या कच्च्या भिंती आणि झोपडयांवर अनियमित रेषांची गुंफण करून पांढ-या खडीनं मांडलेले मांडणे जागोजागी बघावयास मिळत गेले. नितांत सुंदर अशी मांडण्यानं संपूर्ण गावंच्या गावं रंगवलेली. मांडण्यातील बारकावे न्याहाळत, मनाला भुरळ पाडणारे मांडणा सृजन मी मनाच्या कॅमे-यानं टिपत होतो. अनेक घरांच्या ओसरी-ओटयावर तर भल्या मोठया आकाराच्या आकृतीप्रधान मांडण्याचे जणू गालिचेच अंथरलेले. दिवाळी सारख्या सणावारी मांडणं मांडण्याचा रिवाज आहे. दिवाळीला तर मांडण्याची जत्राच भरते, इथे गेल्या दिवाळीला भरलेल्या मांडण्यांच्या जत्रेच्या खूणा अजूनही जशाच्या तशा टिकून होत्या.
प्रत्येक घराच्या ओसरी-ओटयावरच्या मांडण्यावरून त्या-त्या घरातील मांडण्यांचा साज आणि त्याच्या बाजाचा अंदाज येई. साहजिकच मग, त्या घरात डोकावण्याचं मन होई. त्या घरात जाऊन, आत जे कोणी असेल त्यास भेटून राधेश्याम हा आमचा उद्देश त्यांच्या बोलीभाषेत समजावून सांगे. बहुतांशी घरात मोठया प्रेम-आदरानं आम्हाला प्रवेश मिळाला. शिवाय अनेक घरांच्या अंतर्रचना काने-कोपरे, देव्हारे, धान्याच्या कोठया, बैठक खोल्या, स्वयंपाक घरं न्याहाळायला मिळाले, त्यावरचे मांडणे अगदी जवळून बघायला मिळाले. मलाही राजस्थानी भाषा बोलता येत असल्याने मांडणा मांडणा-या काही स्त्रियांशी ही मांडण्यावर मोकळेपणानं बोलता आले. कोणतेही तांत्रिक साधन न वापरता खजूराच्या झाडाच्या बारीक काडीनं प्रत्येक घर आणि झोपडयांच्या भीतींच्या बाह्य भागावर मांडलेल्या पशू-पक्ष्यांच्या हरएक रचना देखण्या... अप्रतिम!
जवळजवळ प्रत्येक घरांवर मोर चितारलेला, पण प्रत्येक मोर वेगवेगळा... प्रत्येकाची ठेवण न्यारी न्यारी. मांडण्याचा बाज कायम ठेवून मांडलेला मोर स्वत:हून बोलणारा... बागडणारा. प्रत्येक घरात डोकावलं, की वेगवेगळया ढंगाच्या चुली, जाती, उखळ आणि कणग्या, सगळ्यांच्या अवती-भोवती निरक्षर बोटांनी रेषा-रेषांना एकमेकांत गुंफत रंगवलेला मांडणा समोर असे. प्रत्येक सृजन देखणं. घराच्या आतील आणि बाहय भिंतींच्या खालच्या बाजूस दिडेक फुट उंचीचे लाल गेरूचं लेपण करून त्यावर पांढ-या खडीने काढलेल्या पशू-पक्ष्यांच्या रचना बघतांना मनात साहिजकच येई, की इथल्या स्त्रियांनी कुत्रा- मांजरीसह इतर सर्वांना आपल्या दैनंदिन जीवनात केवढं महत्त्व दिलंय. प्रत्येक भिंतीवरचे मोर, पोपट, वाघ, हरिण, माकड, खार, कुत्रा, मांजर तसंच वृक्षवेली, पानं-फुलंही स्वत:चं असं वेगळंपण घेऊनच मांडणाबध्द झालेले. जणू भिंतीवर काव्यच लिहिलेय, की काय असं क्षणभर वाटावं एवढं वेधक. इथं वाघ-मोर-हरिण सारे एकत्रितपणं मोठया आनंदाने भिंतीवर खेळताहेत... बागडताहेत. भिंतीवर कुणी छोटा वा मोठा नाही. प्रत्येक जण स्वच्छंदपणे वावरत आहे. मोराचा डौल, त्याच्या पिसा-याची लय-लकब मनाला भूरळ घालणारी. प्रत्येक मोर एक दुस-याशी काहीतरी गुणगुणतोय असा क्षणभर भास व्हावा एवढे बोलके.
इथे स्वत:तील आंतरिक ऊर्जेला आणि कलाकृतीला वाट मोकळी करून देण्यासाठी प्रत्येक स्त्रीनं घराच्या भिंतीचा कॅनवास म्हणून वापर केला आहे. बहुतेक स्त्रीयांना आपण जे रेखाटतोय त्यास नेमकं काय म्हणतात ते ठाऊक नाही. घराचं सुशोभिकरण करण्याव्यतिरिक्त कुठलाही उद्देश या चित्रांकनामागे नाही. स्वत:चं घर-झोपडी इतरांपेक्षा अधिक किती सुंदर दिसेल या इर्षेनं इथल्या स्त्रियांची बोटं एकापेक्षा एक वरचढ अशा मांडणा रचना मांडत जातात. घराघरात मांडण्याचा वसा परंपरेनं आला आहे, नि तो त्यांनी अजूनही जसाचा तसा टिकवून ठेवला आहे...जपण्याचा त्यांचा प्रयत्न आहे.
असंख्य मांडणे डोळयात, मनाच्या कप्प्यात साठवून आणि कॅमे-यानं टिपून शेवटी सवाई माधोपूरच्या दिशेनं परतीचा प्रवास सुरू झाला. मावळतीच्या वाटेनं निघालेल्या सूर्यानं आकाशात उमटलेल्या तांबडया-केसरी रंगाच्या छटा हळूहळू गडद होत होत गेल्या अनं मांडण्याच्या मूक वेदनाही हळूहळू गहि-या होत गेल्या. आपली ही गावसंस्कृती आणि हे मांडणा संस्कारही बदलत्या काळाबरोबर झपाटयानं नाहीसं होईल, नजरेआड होईल. कदाचित ही अनोखी नजाकत पुन्हा बघायलाही मिळेल की नाही. स्वतःशीच प्रश्नं विचारत नि त्याची उत्तरं शोधत मनातली ही सल गहरी होत होती. पूर्वीच्या मांडण्यातील बारकावे आणि आकारांच्या संयोजनाची ती सर आताच्या मांडण्यात दिसली नाही. मांडण्यांची ती सुंदरता आणि सफाईही कुठेकुठे अभावानेच दिसली.
सडक मार्गावरच्या बहुतांशी मातीच्या घरांनी आता कात टाकलीय. मातीची कच्ची घरं जाऊन त्याजागी पक्की घरं उभी राहिल्यामुळे मांडणे मांडण्याचं प्रमाणही कमी झालंय. आम्ही जी खेडी बिघतली ती खूप आत असल्यामुळे तिथं मांडणा संस्कृती अजूनही काही प्रमाणात टिकून आहे. गाव-खेडयातील ही मंतरलेली मांडणावृत्ती मात्र थक्क करणारी आहे!
या खेडयांमध्ये पोहोचलो तेव्हा सूर्य डोक्यावर आलेला होता. दुपारची वेळ. बहुतेक खेडी निर्जन. कुठेकुठे ओसरी आणि अंगणात खाटेवर मोठ-मोठया घुंघट घेतलेल्या म्हाता-या स्त्रिया ऊन खात बसलेल्या. त्यांचे निस्तेज डोळे बरंच काही सांगत होते. दुपारच्या फावल्या वेळेत पन्नाशी गाठलेल्या राजस्थानी स्त्रियां सामुहिकपणे कापडावर सुई-दो-यानं नक्षीकाम करतांना दिसल्या. घरांच्या छतांवर, गल्ल्यांमध्ये मोर-लांडोर इकडून तिकडे बागडत होते. शेती हा इथला मुख्य व्यवसाय असल्यानं तरूण पुरूष आणि स्त्रिया शेताकडे गेलेल्या. नवी पिढी शहराच्या दिशेनं वळली असल्याने ही खेडी पार ओस पडलेली.
आम्ही ज्या-ज्या खेडयांमध्ये पोहोचलो. तिथे मीणा या आदिवासींची वस्ती मोठी होती. अनोळखी व्यक्तिनं मीना जमातीच्या गाव-खेडयात पाऊल ठेवणं मोठया जोखमीचं आहे, हे सवाई माधोपूरहून निघतांना अनेकांनी सांगितलं होतं. एक अर्थाने राधेश्यामची सोबत माझ्यासाठी जणू सुरक्षाकवच होतं, तो स्वत: याच मीणा जमातीचा, शिवाय त्याचे अनेक नातेवाईकही या भागात होते.
शेण-मातीचं लिंपण केलेल्या मातीच्या कच्च्या भिंती आणि झोपडयांवर अनियमित रेषांची गुंफण करून पांढ-या खडीनं मांडलेले मांडणे जागोजागी बघावयास मिळत गेले. नितांत सुंदर अशी मांडण्यानं संपूर्ण गावंच्या गावं रंगवलेली. मांडण्यातील बारकावे न्याहाळत, मनाला भुरळ पाडणारे मांडणा सृजन मी मनाच्या कॅमे-यानं टिपत होतो. अनेक घरांच्या ओसरी-ओटयावर तर भल्या मोठया आकाराच्या आकृतीप्रधान मांडण्याचे जणू गालिचेच अंथरलेले. दिवाळी सारख्या सणावारी मांडणं मांडण्याचा रिवाज आहे. दिवाळीला तर मांडण्याची जत्राच भरते, इथे गेल्या दिवाळीला भरलेल्या मांडण्यांच्या जत्रेच्या खूणा अजूनही जशाच्या तशा टिकून होत्या.
प्रत्येक घराच्या ओसरी-ओटयावरच्या मांडण्यावरून त्या-त्या घरातील मांडण्यांचा साज आणि त्याच्या बाजाचा अंदाज येई. साहजिकच मग, त्या घरात डोकावण्याचं मन होई. त्या घरात जाऊन, आत जे कोणी असेल त्यास भेटून राधेश्याम हा आमचा उद्देश त्यांच्या बोलीभाषेत समजावून सांगे. बहुतांशी घरात मोठया प्रेम-आदरानं आम्हाला प्रवेश मिळाला. शिवाय अनेक घरांच्या अंतर्रचना काने-कोपरे, देव्हारे, धान्याच्या कोठया, बैठक खोल्या, स्वयंपाक घरं न्याहाळायला मिळाले, त्यावरचे मांडणे अगदी जवळून बघायला मिळाले. मलाही राजस्थानी भाषा बोलता येत असल्याने मांडणा मांडणा-या काही स्त्रियांशी ही मांडण्यावर मोकळेपणानं बोलता आले. कोणतेही तांत्रिक साधन न वापरता खजूराच्या झाडाच्या बारीक काडीनं प्रत्येक घर आणि झोपडयांच्या भीतींच्या बाह्य भागावर मांडलेल्या पशू-पक्ष्यांच्या हरएक रचना देखण्या... अप्रतिम!
जवळजवळ प्रत्येक घरांवर मोर चितारलेला, पण प्रत्येक मोर वेगवेगळा... प्रत्येकाची ठेवण न्यारी न्यारी. मांडण्याचा बाज कायम ठेवून मांडलेला मोर स्वत:हून बोलणारा... बागडणारा. प्रत्येक घरात डोकावलं, की वेगवेगळया ढंगाच्या चुली, जाती, उखळ आणि कणग्या, सगळ्यांच्या अवती-भोवती निरक्षर बोटांनी रेषा-रेषांना एकमेकांत गुंफत रंगवलेला मांडणा समोर असे. प्रत्येक सृजन देखणं. घराच्या आतील आणि बाहय भिंतींच्या खालच्या बाजूस दिडेक फुट उंचीचे लाल गेरूचं लेपण करून त्यावर पांढ-या खडीने काढलेल्या पशू-पक्ष्यांच्या रचना बघतांना मनात साहिजकच येई, की इथल्या स्त्रियांनी कुत्रा- मांजरीसह इतर सर्वांना आपल्या दैनंदिन जीवनात केवढं महत्त्व दिलंय. प्रत्येक भिंतीवरचे मोर, पोपट, वाघ, हरिण, माकड, खार, कुत्रा, मांजर तसंच वृक्षवेली, पानं-फुलंही स्वत:चं असं वेगळंपण घेऊनच मांडणाबध्द झालेले. जणू भिंतीवर काव्यच लिहिलेय, की काय असं क्षणभर वाटावं एवढं वेधक. इथं वाघ-मोर-हरिण सारे एकत्रितपणं मोठया आनंदाने भिंतीवर खेळताहेत... बागडताहेत. भिंतीवर कुणी छोटा वा मोठा नाही. प्रत्येक जण स्वच्छंदपणे वावरत आहे. मोराचा डौल, त्याच्या पिसा-याची लय-लकब मनाला भूरळ घालणारी. प्रत्येक मोर एक दुस-याशी काहीतरी गुणगुणतोय असा क्षणभर भास व्हावा एवढे बोलके.
इथे स्वत:तील आंतरिक ऊर्जेला आणि कलाकृतीला वाट मोकळी करून देण्यासाठी प्रत्येक स्त्रीनं घराच्या भिंतीचा कॅनवास म्हणून वापर केला आहे. बहुतेक स्त्रीयांना आपण जे रेखाटतोय त्यास नेमकं काय म्हणतात ते ठाऊक नाही. घराचं सुशोभिकरण करण्याव्यतिरिक्त कुठलाही उद्देश या चित्रांकनामागे नाही. स्वत:चं घर-झोपडी इतरांपेक्षा अधिक किती सुंदर दिसेल या इर्षेनं इथल्या स्त्रियांची बोटं एकापेक्षा एक वरचढ अशा मांडणा रचना मांडत जातात. घराघरात मांडण्याचा वसा परंपरेनं आला आहे, नि तो त्यांनी अजूनही जसाचा तसा टिकवून ठेवला आहे...जपण्याचा त्यांचा प्रयत्न आहे.
असंख्य मांडणे डोळयात, मनाच्या कप्प्यात साठवून आणि कॅमे-यानं टिपून शेवटी सवाई माधोपूरच्या दिशेनं परतीचा प्रवास सुरू झाला. मावळतीच्या वाटेनं निघालेल्या सूर्यानं आकाशात उमटलेल्या तांबडया-केसरी रंगाच्या छटा हळूहळू गडद होत होत गेल्या अनं मांडण्याच्या मूक वेदनाही हळूहळू गहि-या होत गेल्या. आपली ही गावसंस्कृती आणि हे मांडणा संस्कारही बदलत्या काळाबरोबर झपाटयानं नाहीसं होईल, नजरेआड होईल. कदाचित ही अनोखी नजाकत पुन्हा बघायलाही मिळेल की नाही. स्वतःशीच प्रश्नं विचारत नि त्याची उत्तरं शोधत मनातली ही सल गहरी होत होती. पूर्वीच्या मांडण्यातील बारकावे आणि आकारांच्या संयोजनाची ती सर आताच्या मांडण्यात दिसली नाही. मांडण्यांची ती सुंदरता आणि सफाईही कुठेकुठे अभावानेच दिसली.
सडक मार्गावरच्या बहुतांशी मातीच्या घरांनी आता कात टाकलीय. मातीची कच्ची घरं जाऊन त्याजागी पक्की घरं उभी राहिल्यामुळे मांडणे मांडण्याचं प्रमाणही कमी झालंय. आम्ही जी खेडी बिघतली ती खूप आत असल्यामुळे तिथं मांडणा संस्कृती अजूनही काही प्रमाणात टिकून आहे. गाव-खेडयातील ही मंतरलेली मांडणावृत्ती मात्र थक्क करणारी आहे!
**